Siervuurwerk toch oude traditie

Het Nederlands Centrum voor Volkscultuur en Immaterieel Erfgoed vindt dat vuurwerk een traditie is. Siervuurwerk hoort daar ook bij. Die traditie van siervuurwerk afsteken is niet oud zegt het Ncvie in het Haarlems Dagblad van 31 december 2013. Voor het eerst in 1898 zou het publiek zich vermaakt hebben met siervuurwerk en wel bij de troonsbestijging van Wilhelmina.

17e eeuw

Maar in de zeventiende eeuw was er ook al siervuurwerk. Op de tentoonstelling De Gouden Eeuw viert feest (2011-2012) hangt een schilderij gemaakt door Egbert van der Poel rond 1650. Daarop zijn duidelijk twee vuurpijlen te zien. Ze vormen de achtergrond van een nachtelijk tafereel van feestelijkheden bij toortslicht op de Oude Delft.

Wellicht is siervuurwerk een traditie die tijdelijk verdwenen of vergeten is, maar lijkt veel ouder dan het vuurwerk aan het eind van de negentiende eeuw.

Bronnen op aanvraag beschikbaar

Waarom heet een rotje een rotje?

De herkomst van rotje als een soort vuurwerk is afkomstig van ratje.Een rotje afsteken was dus in het verleden een ratje aansteken. Dit in de meest letterlijke betekenis van het woord.

Rotjesbranden
De oudheidkundige Jan ter Gouw schreef erover. Het was onderdeel van de volksvermaken in Amsterdam. Vooral jongens hielden zich met dit dierkwellende spel bezig. De ratten die ze vangen worden met stro omwonden en daarna ingesmeerd met pek, teer of zwavel.

Het beest wordt dan in brand gestoken en vliegt van links naar rechts door de straten. De angst voor brand bracht de hele buurt in rep en roer volgens Ter Gouw. Huisvrouwen achtervolgen de rat met bezems en de aardappelman verjaagt de rat met zijn schop.

19e eeuw
Men ging door tot de rat brandend in de gracht belandde en ten slotte sterft. Het rotjebranden was in de eerste helft van de negentiende eeuw waarschijnlijk nog gebruikelijk. Toen Ter Gouw erover schreef in 1870/1871 zou het gebruik verdwenen zijn.

Bronnen op aanvraag beschikbaar

Is Zwarte Piet geboren uit Racisme?

Ja natuurlijk. De figuur Zwarte Piet heeft duidelijk te maken met racistische beeldvorming en gedachten. Dat is ook al lang bekend. 

Literatuur
In alle literatuur ook de populair wetenschappelijke zoals Het Sinterklaasboek van Eugene Boer en John Helsloot doet daar niet moeilijk over. Vanaf de jaren tachtig is er al kritiek op deze figuur. 

Je kan echter ook zeggen dat Sinterklaas nog nooit betrapt is op racistische uitspraken in het algemeen en ook niet over zijn knecht en helper Zwarte Piet. 

Boos op Piet
Dat mensen van Surinaamse en Antilliaans herkomst desondanks boos zijn op dit gebruik van een  'zwarte man' als knecht voor een heilige en kindervriend is begrijpelijk. Dat is niet meer van deze tijd. Zwarte Piet zal zeker verdwijnen. Alleen hoe en wanneer dat is onduidelijk. 

Paramaribo
Misschien moeten we een zwarte Sint hebben. Dat kan dan ook zonder helpers zoals dat tot de negentiende eeuw ook al was. En laat de stoomboot dan maar uit Paramaribo komen.

Zwarte Piet in de groep gegooid

Dinsdag 26 november kondigt het Ncvie aan dat Zwarte Piet onderwerp wordt van een groepsgesprek met ongeveer 30 organisaties. Doel is eenduidigheid over de vraag: Wat doen we met Piet? 

'Tradities veranderen van onder op' vertelt het Ncvie en nodigt vervolgens organisaties uit die het feest van boven af organiseren of daar mee te maken hebben. Een enquête lijkt me meer 'van onder af' bij voorbeeld.

Wellicht is dit groepsoverleg de manier om de internationale erkenning van het feest niet verder in gevaar te brengen. Geluk bij een ongeluk voor het Ncvie is dat de tegenstanders van Zwarte Piet op dusdanige schandalige en grove manier bejegend worden door de voorstanders dat daardoor de houdbaarheid van deze feestfiguur snel en sterk terug loopt.

In welke Europese culturen kende men als eerste seizoenen?

In de Minoïsche en Myceense cultuur (ca. 3100-300 voor Christus) kent men al seizoenen. De jaargetijden werden voorgesteld als goddelijke personen. Er zijn aanvankelijk drie jaargetijden: zomer, winter en lente. De herfst verschijnt vanaf de vierde of vijfde eeuw voor Christus.

Jaargetijden

De eerste afbeeldingen van de jaargetijden dateren uit de vroege Griekse beschavingen van 600-480 voor Christus. De jaargetijden zijn afgebeeld en beschreven als vrouwelijke geesten. Deze `Horai' zorgen voor warm weer, regen, wind en vruchtbaarheid.

In de vijfde eeuw voor Christus krijgen ze ook attributen. De drie Horai staan afgebeeld op een vaas. Een draagt een bloem (lente), de tweede een omgeslagen mantel (winter) en de derde een tak met bladeren (zomer). In de vijfde of vierde eeuw voor Christus komt er een vierde Hore (herfst) bij. Deze draagt een druiventros.

Extra symbolen

In de derde en tweede eeuw voor het begin van onze jaartelling kregen ze ook meer attributen.

De lente kreeg een bloemenkorf, een enkele bloem, bloemenkrans in het haar, bloemenslinger en jonge dieren.

In de zomer is de Hore schaars gekleed of naakt met een korenschoof of een krans van koren in het haar.

De herfst wordt gesymboliseerd door druiventrossen, wijnranken en wijn.

De winter krijgt als attributen een haas, eend of zwijn. Dieren waarop in de winter gejaagd wordt.

Bronnen op aanvraag beschikbaar

Welke goden horen bij de seizoenen in de zeventiende eeuw?

In de almanakken uit de zeventiende eeuw staan goden uit de klassieke oudheid zoals Bacchus, Ceres en Venus symbool voor de vier jaargetijden.

Goden

Zo staat de lente in de Comptoir-almanakken van 1654 en 1655 afgebeeld als Venus of Cupido. De god Ceres stelt de zomer voor en Bacchus de herfst. Voor de winter gebruiken de illustratoren een simpele oude man. Van de laatste is niet bekend of deze ook symbool staat voor een god.

Venus is de Romeinse godin voor de schoonheid en liefde. Bij de Romeinen is de maand april aan haar gewijd. Ceres is de Romeinse godin van de landbouw. Bacchus, god voor de herfst en de wijn. In de almanakken uit de zestiende eeuw noemt men Vastenavond of Vastelavond ook wel Bacchusdag, hoewel deze natuurlijk aan het begin van de lente valt.

Bronnen op aanvraag beschikbaar

Waarom heet dit seizoen zomer?

De namen van de vier seizoenen zijn afgeleid van Middelnederlandse woorden. Soms is de herkomst van de woorden onduidelijk. Voor de namen zomer en winter tasten we nog steeds in het duister. Er zijn wel ideeën..

Seizoenen

De herkomst van het woord zomer is onduidelijk. Waarschijnlijk is zomer afgeleid van zon, maar zeker is dat allerminst. 

De herfst is een verbastering van het Middelnederlandse `hervest'. Dit woord betekent oogst, denk maar aan het Engelse `harvest'. De herfst is de periode dat er veel geoogst wordt op het land.

De oorsprong van het woord winter is net als zomer onzeker. Het woord zou verwant zijn aan het Litouwse woord voor water en de Gallische woorden voor `wit' en `sneeuwtijd'. Maar ook een verwantschap met `wind' is niet uitgesloten.

Lente is waarschijnlijk afkomstig uit het midden nederlands en verwant aan het van het oud Engelse lenten en  het oud Hoogduitse lengizin en langez.  Deskundigen een verband met Langer en langer worden. In dit geval langer worden van de dagen.

Wanneer wordt het thema van de vier jaargetijden populair op schilderijen?

Het afbeelden van de jaargetijden wordt populair in de zestiende eeuw onder andere door de schilderijen van Pieter Bruegel de Oude (1526?-1569). Het thema verspreidt zich snel verder door kopieën en navolgingen van de oorspronkelijke werken.

Schilderkunst

Bruegel maakt voor het eerst een serie van zes grote schilderijen die de twaalf maanden voorstellen. In 1570 verschijnt ook een reeks prenten dit keer over over de vier jaargetijden. Lente en zomer naar tekeningen van Bruegel en winter en herfst van Hans Bol. De schilderijen en prenten zijn de voorbeelden voor veel navolgers.

Grimmer

Met name vader Jacob (1526?-1590) en zoon Abel Grimmer (1573-1619) specialiseren zich in afbeeldingen van de jaargetijden. In het bijzonder Abel produceerde tientallen reeksen schilderijen met de jaargetijden. Hij kopieerde op grote schaal de prenten van Bruegel en Bol. Ook Bruegel de Jonge zet de traditie van zijn vader voort. Deze kunstenaars zijn bepalend voor de beeldtraditie over de vier jaargetijden tot ver na de Middeleeuwen.

Bronnen op aanvraag beschikbaar

Waarom gaan automobilisten in 1974 met elkaar op de vuist?

De eerste keer dat in Nederland maximumsnelheden in het verkeer worden ingevoerd is op 6 februari 1974. 100 Kilometer wordt de maximumsnelheid op snelwegen. Wie te snel rijdt riskeert een bekeuring maar wordt ook door de medeweggebruikers gecorrigeerd.

Energiebesparing

Volgens de regering is de invoering van een maximumsnelheid van 100 kilometer nodig om het aantal verkeersdoden terug te dringen. In werkelijkheid is de maatregel waarschijnlijk ingegeven door de noodzaak energie te besparen.

Nederland krijgt in oktober 1973 te maken met een olie-embargo. Aanvankelijk gaat men op verzoek van de regering langzamer rijden. Borden voor de maximumsnelheid zijn nog niet nodig. Men houdt elkaar in de gaten. Dat gaat heel ver. Men gaat zelfs met elkaar op de vuist als er te hard gereden wordt. Als er berichten in de pers verschijnen dat het wel meevalt met de olievoorraad, gaat de snelheid weer vlug omhoog. Dan besluit de regering alsnog in februari 1974 de 100 kilometerlimiet wettelijk vast te leggen.

Bronnen op aanvraag beschikbaar

Hoe komt juli aan zijn 'bijnaam' Hooimaand?

De beeldtaal die hoort bij de verschillende maanden is waarschijnlijk afkomstig van de Romeinse Codexkalender, een kalender uit de vierde eeuw na Christus.

Middeleeuwse kunstenaars nemen de beelden voor de maanden over. De abstracte namen van de maanden krijgen zo een concrete invulling met beelden uit het dagelijks leven. De bezigheden die daarbij hoorden zag je in die maanden ook gebeuren.  

Tot in onze tijd is dat zo gebleven al ziet men de afbeeldingen vooral in ouderwetse boekjes over het weer en de kalender en in almanakken. Juli is nog steeds de hooimaand ook al is hooien in onze maatschappij veel minder belangrijk dan bijvoorbeeld vakantie.  

Wanneer spoelt in Zandvoort een beeld van Paaseiland aan?

Op 1 april 1962 spoelt in de kustplaats een beeld van Paaseiland aan. Deze sensatie beheerst het nieuws van kranten en televisie. Het wordt een van de bekendste 1-aprilgrappen in Nederland.

De Haarlemse kunstenaar Edo van Tetterode zet de stranding in scène samen met de NCRV. Het beeld trekt landelijke aandacht. Vele mensen kwamen naar het beeld kijken.

Genootschap

Geïnspireerd door dit grote succes richt Van Tetterode het 1-Aprilgenootschap op. Dit genootschap kiest elk jaar de beste 1-aprilgrap en beloont de grappenmaker met een beeldje. Het genootschap blijft een eenmanszaak en na het overlijden van kunstenaar Edo van Tetterode in 1996 is het genootschap opgeheven.

Bronnen op aanvraag beschikbaar

IJzeren koe

Waarom kregen dominees een ijzeren koe?

Het inkomen van dominees in Drenthe is in de 19e eeuw en begin 20e eeuw afhankelijk van de omvang van de gemeente waar hij staat. Om in hun levensonderhoud te kunnen voorzien schonken de gemeenteleden geld waar de dominee een koe van kon kopen.

Deze som geld werd de ijzeren koe genoemd. Drentse dominees hebben in de 19e eeuw gras- en bouwland tot hun beschikking voor voedselvoorziening en om iets bij te verdienen. Een knecht zorgt voor het vee en de opbrengst van de akker. De dominee hoeft niet zelf zijn ijzeren koe de wei in te sturen of te melken.

Bronnen op aanvraag beschikbaar

Reclame

Wanneer begint reclame belangrijk te worden in Nederland?

Hoewel reclameuitingen ook al te vinden zijn in Pompeï, begint de grote toename van reclame in de negentiende eeuw (1800-1900). Reclame wordt mogelijk en noodzakelijk door het ontstaan van massaproductie in fabrieken.

Massaproductie

Door het produceren in fabrieken voor de massa wordt het uiterlijk van het product bepaald door de de producent. Deze producent gaat zijn artikelen voorzien van een merknaam en afbeeldingen. Merknamen maken het mogelijk reclame te maken om producten bekend te maken en te verkopen.

Massamedia

Reclame groeit in de negentiende eeuw sterk door de opkomst van de massamedia. Met name de afschaffing van het dagbladzegel deed de oplagen en de variatie in kranten sterk toenemen. Bedrijven die als eerste advertenties plaatsen zijn Verkade, Van Houten, Douwe Egberts en Van Nelle. Vanaf de jaren vijftig zijn reclame-utingen ook steeds vaker een deel van de cultuur van het dagelijks leven. Bijvoorbeeld geëmailleerde reclameborden worden verzameld omdat ze culturele en kunstzinnige waarde hebben. De keuze van de Gouden Loekie is eigenlijk een graadmeter voor de aantrekkelijkheid van deze manier van productpromotie.

Bronnen op aanvraag beschikbaar

Het kost een grijpstuiver

Wat was een grijpstuiver?

De naam 'grijpstuiver' verwijst naar de griffioen die op de middeleeuwse stuivers stond. Een griffioen is een mythologisch dier dat half vogel, half leeuw is. In de volksmond heet het dier dan al 'vogel grijp', Vandaar dus 'grijpstuiver'.

De verbinding van grijpstuiver en weinig geld komt doordat de stuiver lange tijd het minst waardevolle muntje is.

Bronnen op aanvraag beschikbaar 

Poen

Waarom heet geld ook wel poen?

Het wordt Poen is een verbastering van een Hebreeuws woord. poen is afgeleid van 'metech ponem', dat 'gezicht van de koning' betekent. Hoofden van koningen sieren al heel lang munten en papier geld. De vorstenhoofden werden als beeldkenmerk gebruikt om over geld te spreken. Vandaar poen als algemeen woord voor geld.

Joods beroep

Dat poen een joodse achtergrond heeft hangt samen met de bankiers en geld wisselaars die vaak een joodse achtergrond hadden. Joden waren lange tijd uitgesloten van veel beroepen vanwege hun geloof, maar mochten wel vrije beroepen uitoefenen zoals geldwisselaar en bankier.

Bronnen op aanvraag beschikbaar

Klapstuk

'Het klapstuk van de avond was . .'. Maar wat is een klapstuk eigenlijk?

Een klapstuk is een hoogtepunt van een evenement of bijvoorbeeld een collectie schilderijen. Klapstuk heeft niks te maken met 'klappen' als blijk van waardering. Een klapstuk is een grote zilveren rijksdaalder of andere zilveren munt.

De munten gebruikten mannen om hun kleding te versieren. De klap of klep die de schaamstreek bedekte werd er mee aan de broekband bevestigt. In zekere zin was de klep de voorloper voor de gulp met rits en broeksluiting.

Stuiver

Hoe lang noemt men een muntje van 5 cent: stuiver?

De achtergrond van 'stuiver' is onduidelijk. De vroegste vermelding dateert uit de veertiende eeuw (1380). Het meest waarschijnlijk is dat stuiver of stuver afgeleid is van stuf. Dat afgeknot betekent. Munteten werden als plakjes van staven metaal gehakt.

De stuiver was tot in de negentiende eeuw de basis van het Nederlandse geldstelsel. De cijfers achter de komma in oude rekeningen en boekhoudingen zijn stuivers. Pas in de negentiende eeuw zijn er centen en vanaf die tijd is de stuiver vijf cent waard.

Vanaf 1816 heet de stuiver officieel ‘stuk van een twintigste gulden’, of ‘stuk van vijf cents’. Een eeuw later herstelt men de gangbare benaming van het stukje koper en doopt de regering het weer in stuiver. De stuiver is één van de weinige oude geldnamen die ook na de invoering van de euro nog gebruikt worden, namelijk voor de munt van vijf eurocent.

Bronnen op aanvraag beschikbaar

De langste optocht met carnaval?

In Noordwijkerhout zeggen ze de langste optocht van boven de rivieren te organiseren. De Kokkerhoutse Kaninefaaten schrijven dat in persberichten en ook in hun jubileumboek bij het 55 jarig bestaan.De Zilk (gemeente Noordwijkerhout) claimt de een na grootste optocht door de straten te krijgen (zie video). 

Wie heeft de langste

Helaas staat er niet bij hoe ze aan vergelijkingsmateriaal komen. In Amersfoort bijvoorbeeld denken ze voor deze titel in aanmerking te komen en ook Zwolle en Oldenzaal hebben een respectabele optocht. Maar hoe bepaal je de lengte of omvang van een optocht? Tel je het aantal deelnemers, tel je het aantal nummers die meedoen of het aantal meters die de stoet lang is? Wie heeft daar ervaring mee of heeft een suggestie?

Ik hoor het graag van u.

Carnaval en eten

Nu het carnaval voor de deur staat doet iedereen zich tegoed aan carnavalseten. Soms zijn dat koeken, snoepgoed of bepaalde gerechten. In De Zilk (Zuid-Holland) eet men met carnaval onder andere 'knijnnenkeutels'. Een koekje genoemd naar het carnavalssymbool van de Zilkers: het konijn.

Recente keuteltraditie

De traditie is echter nog maar recent gestart. In 1975 tijdens de heerschappij van Prins Ko en Prinses Nijntje. De koekjes worden sinds dat jaar alleen gebakken bij Bakker Pompe. De snaak wordt bepaald door noten, kokos, amandellikeur en suiker, maar het precieze recept is een goed bewaard geheim. De knijnenkeutels worden de week voor het carnavalsweekend gebakken en de productie eindigt rond Aswoensdag.

Oproep

Wie van u kent ook dergelijk gebak, snoep of eten dat alleen met carnaval op tafel komt? Ik ben benieuwd of er boven de grote rivieren meer van dergelijk carnavalseten bestaat.

Mobieltje

Wanneer word mobiel telefoneren gemeengoed?

Rond het jaar 2000 is mobiel telefoneren al heel populair. Met name in het zakenleven en bij jongeren.

De GSM en later het mobieltje hoort ook als statussymbool bij de uitrusting van zowel mannen als vrouwen.

Het mobiel bereikbaar zijn levert net als bij de introductie van telefonie in het huishouden nieuwe etiquette voor de communicatie op. Men vraagt bijna meteen waar de persoon die men belt zich bevindt. Het maakt dat ieder een bereikbaar is en zijn gesprekken soms ongewild deelt met onbekende mensen in een vreemde omgeving. In de trein bijvoorbeeld is het zo mogelijk allerlei persoonlijke gesprekken op te vangen. Er ontstaan nieuwe etiquette die voorschrijven het luidruchtig spreken via de mobiel niet gepast is. Telefoneren en gebruik van de mobiel wordt gheel persoonlijk. Op feestjes zit men bij elkaar en wisselen de aanwezigen met elkaar wetenswaardigheden of roddels uit zonder dat de rest van het gezelschap het merkt.

Bronnen op aanvraag beschikbaar

Telefoneren

Wanneer beginnen Nederlanders te telefoneren?

Niemand kan meer zonder mobiele telefoon. Maar hoe lang telefoneren Nederlanders eigenlijk? In 1877 maakt Nederland kennis met de telefoon.Maar pas na de Tweede Wereldoorlog dringt het zwarte bakelieten apparaat door in het interieur van gewone woningen. Deze nieuwe manier van communiceren zorgt aanvankelijk voor verwarring.

1877

Het was in 1877 allerminst duidelijk waar telefonie handig voor was. Het was meer een speeltje voor volwassenen. Aanvankelijk gebruikt men telefoons vooral in het bedrijfsleven. Het duurt tot na de Eerste Wereldoorlog voordat het gebruik van de telefoon sterk toeneemt maar na 1945 wordt telefoneren gemeengoed.

Nieuwe rituelen

Door de nieuwe manier van spreken op afstand moeten mensen opnieuw leren hoe ze moeten spreken met iemand aan de andere kant van de lijn. Mensen gebruiken oude etiquette bij het nieuwe apparaat. Voor de telefoon opgenomen wordt, kijken vrouwen eerst even snel in de spiegel of het haar en de make-up nog goed zitten. Dat is men gewend voor het openen van de deur. Als er met een familielid in het buitenland gebeld werd, begint men vanzelf harder te spreken om de grote afstand te overbruggen. Aanvankelijk hangen telefoons ook bij de deur in de gang van het huis. Daar ontvang je ook de mensen die op bezoek komen. Vanaf eind jaren zestig gaat men steeds vaker de telefoon in de kamer plaatsen.

Bronnen op aanvraag beschikbaar

Sneeuwpret

Wanneer verschijnt voor het eerst sneeuwpret als wintervermaak in de pers?

Sneeuwpret duikt wat later op in de krant dan winterpret. De eerste keer waarschijnlijk in de winter van 1885. Er wordt op 11 december een aankondiging gepubliceerd van een arrensleewedstrijd achter het Rijksmuseum in Amsterdam. Er zijn prijzen voor de mooiste arrensleden met een of meer paarden en er zijn wedstrijden waarbij medailles, geld en een sneeuwprijs te winnen zijn.

Dat sneeuwpret ook van korte duur kon zijn blijkt uit een krantenbericht over IJsselmonde.

'Bij sneeuw en vriezend weer, is de kerkstoep te IJsselmonde de plaats, waar jong en oud zich vermaakt. In dolle vaart gaat het dan met de slede langs de spiegelgladde helling naar beneden.

Zoo ook Dinsdagavond 10 uur, toen de vrouw van V., de stoep willende oploopen, plobseling in aanraking kwam met zoon voertuig en daardoor onverwacht in de feestvreugde betrokken werd, evenwel met het voor haar noodlottige gevolg, dat zij viel en het krulijzer van de muts haar in het hoofd drong.

V., daarop boos geworden, maakte aan de sneeuwpret voor goed een einde, door de geheele stoep met koolasch te bestrooien, hetgeen menigen uitval en zelfs een beleediging aan het adres van V. tengevolge had, voor welk laatste feit procesverbaal werd opgemaak.

Bronnen op aanvraag beschikbaar.

Winterpret

Vandaag zien grote delen van Nederland wit met een flink pak sneeuw. Sneeuw betekent veel overlast voor het verkeer, meer dan 1000 kilometer file, maar ook veel plezier voor kinderen. De kranten staan weer vol met plaatjes en artikelen over sneeuw en ijs. Hoe lang is winterpret al een begrip in de krant?

1862

De vraag is moeilijk te beantwoorden. Een eerste aanwijzing dat het woord winterpret gangbaar was,  is een schaatsbericht in de Provinciale Drentsche en Asser Courant uit 1862. 

In een verslag over een schaatswedstrijd in Elsloo op 29 januari vermeldt de verslaggever dat 16 jongens strijden om de prijs en premie die kastelein De Vries heeft uitgeloofd. De meisjes blijven thuis om hun kleren te sparen want het regent die dag vermeldt de schrijver. Abel Foppes Bergsma wint de prijs en Jacob Ruurds Slager de premie.

Premie en prijs

Over de uitreiking in het café schrijft de verslaggever, dat de winnaars hun prijs ontvangen met de wens dat de 'jongelingschap van Elsloo en 't Ronde tevens ijverig mogten streven om voorwaarts te komen op de baan der zedelijke vooruitgang, die niet minder glad is dan de ijsbaan, opdat elk een na volbragt strijden eenen prijs mogt erlangen, veel schooner en duurzamer dan de thans uitgereikten.

De avond is aangenaam doorgebragt, en men wenscht, dat deze winterpret op een volgend jaar moge wederkeeren.'

Iets eerder in het jaar trekken de marathonschaatsers in Noordlaren in Groningen de ijzers onder om de eerste wedstrijd op natuurijs te rijden. De zedelijke toestand van de deelnemers is geen punt van aandacht meer het is nu alleen nog echte winterpret.

Bronnen op aanvraag beschikbaar